Н. ZAMYATINA (Ogród Botaniczny Roślin Leczniczych).
Większość z nas myśli o iglakach jako o roślinach wiecznie zielonych, mniej lub bardziej kłujących i posiadających szyszki. Jak na ironię, żadna z tych cech nie ma uniwersalnego zastosowania. Do drzew iglastych należą przecież drzewa liściaste, takie jak modrzew oraz inne, które zrzucają na zimę wszystkie swoje zielone gałęzie, jak Taxodium czy cyprysik błotny. Jodła i cis wcale nie są kłujące. Thuja i cyprys w ogóle nie mają «tradycyjnych» igieł. Jałowiec i cis zamiast szyszek tworzą soczyste owoce — szyszki. A przecież szyszki tworzą prawie wszystkie drzewa iglaste.
Wiele drzew iglastych ma szyszki, które zwisają w dół w pęczkach. Ale niektóre iglaki mają szyszki, które wyglądają w górze jak świeczki. Na zdjęciu powyżej jest stożek pseudotussy, a poniżej stożek jodły.
Thuja i cyprys są często mylone. Najłatwiej odróżnić te dwie rośliny po szyszkach. Szyszki thuja mają podłużny stożek z lekko skośnymi końcówkami, natomiast szyszka cyprysika jest mała i zaokrąglona z szyszkami w środku łusek. Na zdjęciu gałązka cyprysu z szyszką.
Sosna syberyjska, bardziej znana jako cedr syberyjski lub sosna kamienna, ma dość duże jasnobrązowe szyszki (do 13 cm długości).
Szyszki drzewa sekwoi olbrzymiej są niezwykle małe — mają mniej niż 2,5 cm średnicy. Wyrastają tylko na czubkach gałęzi.
Szyszki męskie sosny lodowej wyglądają jak małe, świecowe, bladożółte pączki.
Maleńkie szyszki, ledwo widoczne gołym okiem, rozwijają się w dorosłe, zdrewniałe szyszki. Na zdjęciu szyszki sosny himalajskiej Weymouth (1), Pinia (2), Sabina (3), Roxburgh (4), Pizunda (5), Black (6) i Weymouth (7).
Pod względem długowieczności sekwoje olbrzymie zajmują drugie miejsce po sosnach Pinus — mogą żyć nawet 4000 lat.
Szyszki świerkowe, które najczęściej można zobaczyć jesienią: świerk srebrny (1), świerk kanadyjski (2), świerk serbski (3) i świerk pospolity (4).
Prawie wszystkie drzewa iglaste wytwarzają szyszki, ale ich wielkość i kształt są zupełnie inne. Szyszki na zdjęciu: modrzew europejski (1), sekwoja olbrzymia (2), Maysens pseudotussula (3), cyprysik wieczniezielony (4), sekwoja wieczniezielona (5), thuja zachodnia (6).
Rozróżnia się szyszki męskie i żeńskie. Szyszki męskie u większości drzew iglastych są takie same. Są to małe kłoski, zwykle żółte lub czerwone, które pojawiają się na młodych pędach. Występują pojedynczo u podstawy poszczególnych igieł lub tworzą długie kłosy składające się z kilkudziesięciu pojedynczych kłosków. Dojrzałe kłoski otwierają się, uwalniając duże ilości pyłku, który jest przenoszony przez wiatr. Aby ziarna pyłku dłużej utrzymywały się w powietrzu, często posiadają wyrostki osłonowe. Sosna posiada na każdym ze swoich ziaren pyłku dwa duże worki powietrzne, które umożliwiają ziarnom lot na dziesiątki kilometrów. Podczas kwitnienia sosen, jeśli pada deszcz, ziarna pyłku osiadają na ziemi i tworzą szeroką, żółtawo-szarą obwódkę wokół brzegów kałuż. Można go zobaczyć nawet w kałużach w centrum Moskwy, wiele kilometrów od najbliższych lasów sosnowych.
Łuski ziaren pyłku są bardzo odporne w środowisku zewnętrznym, dlatego pyłek może utrzymywać się w glebie przez bardzo długi czas. I tak pyłek sosny znaleziono nawet w osadach z okresu jurajskiego, a szczątki roślin z rodziny sosnowatych — w warstwach datowanych na 300 mln lat temu.
Bezpośrednio po zrzuceniu pyłku szyszki męskie odpadają.
Młode szyszki żeńskie są zwykle małe, z miękkimi łuskami, czasem jaskrawo zabarwione. I tak szyszki świerka kanadyjskiego są karminowo-różowe, natomiast szyszki różnych gatunków modrzewia mają kolor od białawo-różowego do fioletowo-purpurowego. Szyszki sosny są zazwyczaj zielone lub brązowawe. Wszystkie potrzebują koloru nie po to, by przyciągać owady, ale by lepiej pochłaniać ciepło, co jest bardzo ważne dla roślin w surowym klimacie.
Czym więc jest stożek? Jest to dość skomplikowane. Stożek ma oś, na której spiralnie ułożone są dwa rodzaje łusek: łuski okrywające i łuski nasienne. Łuski mogą być cienkie i skórzaste — u jodeł i modrzewi, ale mogą być też grube i zdrewniałe — u sosen i cyprysów. Łuski rosną zawsze parami, łuski nasienne poniżej łusek pyskowych.
U niektórych gatunków łuski korony są wyraźnie widoczne i mają duże uzębienie. Czasami łuski korony nie rozwijają się prawidłowo i w ich miejsce wyrastają prawie normalne igły. Łuski mukronu najbardziej rzucają się w oczy u Maysensa pseudotussula i jodły. W rozgałęzionej daglezji łuski te, wystające we wszystkich kierunkach, mają długość prawie równą średnicy szyszki. Taki wygląd sprawia, że pączek przypomina potarganego jeżozwierza.
U podstawy łuski nasiennej znajdują się zalążki, z których po zapyleniu wyrastają nasiona. Zalążnie leżą jawnie, bez przystosowań chroniących je przed niekorzystnymi warunkami, dlatego też drzewa iglaste zaliczane są do roślin okrytonasiennych.
Botanicy przez długi czas nie byli w stanie ustalić, jak powstały szyszki. Okazuje się, że szyszki to dawne gałęzie, łuski korony to dawne liście, a łuski nasienne to zmodyfikowane gałązki. U wszystkich roślin kwitnących płatki i inne części kwiatu są tworzone tylko przez zmodyfikowane liście. Zatem szyszki w żaden sposób nie mogą być uznane ani za kwiaty, ani za owoce.
Sosna amerykańska Coulter ma duże «rogi» na łuskach szyszek. U jodły łuski okrywające i nasienne są stopione, ale tylko u podstawy; natomiast u szyszek sosnowych łuski te są całkowicie stopione i tylko zgrubiały koniec, zwany wierzchołkiem, przypomina jedną z łusek okrywających. Swoją drogą, to właśnie obecność wierzchołka odróżnia szyszkę sosnową od świerkowej. Niektóre sosny, jak np. sosna Bunge, mają wierzchołek ozdobiony ostrą igłą.
Liczba łusek jest różna w poszczególnych stożkach. Szyszki są różne, od kilkudziesięciu — zwłaszcza dużych szyszek sosen, jodeł i cedrów — do kilku okazów sosny norweskiej lub sosny śliskiej. Na przykład szyszki drzew tujowych mają tylko 5-7 łusek i nie osiągają nawet jednego centymetra wielkości. Cyprys ma bardzo mało łusek (4 do 6), chociaż jego szyszka jest tej samej wielkości co szyszka sosny. Ciekawe jest to, że cyprysik ma na łuskach nasiennych nie dwie niełupki, jak większość drzew iglastych, ale aż 15, czyli tyle samo nasion.
Łuski sosny, modrzewia, świerka i jesionu podczas wilgotnej pogody kurczą się, aby chronić nasiona przed wilgocią, natomiast podczas suchej pogody podnoszą się i z szyszek wylatują nasiona. Dlatego pąki tych drzew po zapyleniu opadają. Natomiast szyszki cyprysów i drzew sekwoi, po otwarciu, już się nie kurczą. W przypadku jodeł, prawdziwych cedrów i araukarii dojrzałe szyszki rozpadają się na pojedyncze łuski. Wraz z nasionami oblatują drzewo, pozostawiając na gałęziach jedynie pędy osiowe. W cedrze Atlas pozostają tylko najmniejsze łuski na czubku stożka, tworząc piękną «różę».
U wielu gatunków świerków i jodeł po dojrzeniu nasion szyszki odpadają w ciągu roku. A sosny wcale nie są «spieszone». Proces zapłodnienia trwa 15 miesięcy, a nasiona dojrzewają po zapyleniu dopiero jesienią następnego roku. Ale u niektórych gatunków sosen pąki z dojrzałymi nasionami nie otwierają się nawet przez kilka lat.
Pąki prawdziwych cedrów długo dojrzewają — zwykle 3-4 lata. Dość duże i bardzo twarde szyszki sosny Banxa otwierają się dopiero po 5-6 latach i po wyleceniu nasion pozostają puste na gałęziach. Podczas pożarów lasów, gdy drzewo spłonie, szyszki te są tylko lekko zwęglone i popękane, uwalniając cały wieloletni bank nasion. Szybko kiełkują na lekkim i nawożonym popiołem podłożu.
Szyszki naszych świerków i sosen zaczynają pękać zwykle na początku marca. W tym czasie, przy suchej, słonecznej pogodzie, często można zaobserwować w lesie wypadanie nasion. U większości iglaków mają one foliowe skrzydła, które pozwalają im utrzymywać się w powietrzu i być przenoszonymi przez wiatr, kręcąc się jak śmigła.
Ale nie wszystkie nasiona są skrzydlate. Na przykład, sosna ma nasiona, które zwykle nazywamy orzeszkami sosnowymi, które są zbyt ciężkie, aby latać. Nasiona włoskiej sosny kamiennej są jeszcze większe, natomiast nasiona araukarii mają do 5 centymetrów długości. Takie nasiona są przenoszone przez małe zwierzęta i ptaki, które magazynują je na zimę.
Drzewa iglaste to nie tylko najstarsze drzewa na naszej planecie, ale także jedne z największych. Dość często wiecznie zielone sekwoje rosnące w Kalifornii mają ponad 100 metrów wysokości. Największy gatunek, sekwoja olbrzymia (sequoiaquidendron), osiąga 132 metry wysokości i jest drugi po eukaliptusie, który osiąga maksymalną wysokość 152 metrów.
Zadziwiająca jest też grubość drzew iglastych, druga po baobabach. Na przykład najgrubszy z iglaków, Taxodium mexicana, czyli drzewo mamutowe, może osiągnąć 16 metrów grubości. Rośnie w miejscach wilgotnych, często stoi bezpośrednio w wodzie, z tego powodu nazywany jest cypryśnikiem bagiennym. Inne drzewo, sekwoja, ma maksymalną grubość 12 metrów. Niektóre z jej okazów mają ponad 3000 lat, a według niektórych naukowców nawet 4000 lat. Ale rekord długowieczności bije sosna zwana długowieczną. W USA, w stanie wschodnia Nevada, znaleziono okaz sosny, która miała 4900 lat! Już w czasach, gdy budowano piramidę Cheopsa, drzewo to było w znacznym wieku — ponad 200 lat. Cis, największe drzewo świata, które rośnie w Brayburn w Anglii, jest prawdopodobnie równie stary. Jego pień mierzy około 5,7 metra średnicy. To niewiele w porównaniu z sekwoją, ale roczny przyrost cisa bardzo rzadko przekracza 1 milimetr grubości, więc wiek cisa Brayburn wynosi około 4800 lat, co niewiele ustępuje słynnej sośnie. A najstarsze drzewo na naszej planecie wyrosło z nasionka, które spadło z sosnowej szyszki.
